امروزه کسب ‌و کارهای خانگی به ‌عنوان راهکاری مهم برای ایجاد اشتغال و درآمد در سراسر جهان محسوب می‌گردند که با بهره‌برداری از امتیازاتی چون توسعه دانش و گسترش فناوری ارتباطات و اطلاعات حیطه گسترده‌ای را در اکثر حوزه‌های اقتصادی به خود اختصاص داده و در زمره یکی از حیاتی‌ترین و ضروری‌ترین بخش‌های اقتصادی جوامع به شمار می‌رود؛ که با تغییرات اقتصادی، فنّاورانه و فرهنگی فعالیت اقتصادی و کسب و کارهای خانگی به عنوان راهی کم ‌هزینه برای تأمین معیشت پایدار مورد توجه قرار گرفته‌اند. موجب امکان مشارکت اعضای خانوار برای انجام یک فعالیت اقتصادی مشترک بوده و یکی از زمینه‌های افزایش مشارکت مردم در اقتصاد و ازجمله راهکارهای مناسب برای توسعه اشتغال‌های خرد و متوسط به‌ ویژه برای بیکارانی است که دارای مهارت کافی در انجام برخی از کارها هستند. به عنوان نمونه در حال حاضر فارغ‌التحصیلان زیادی داریم که بیکار هستند و امکان عرضه مهارت آن‌ها در فضای بیرون ازجمله در کلان‌شهرها وجود ندارد. یا برای آن دسته از افرادی که تمایل ندارند خارج از خانه مشغول فعالیت شوند یا اینکه امکان جذب نیرو در دستگاه‌های دولتی برای تحصیل‌کردگان دانشگاهی وجود ندارد مشاغل خانگی یک راهگشا و دریچه‌ای برای رفع مشکلات این قبیل افراد است.

همچنین بنا به شرایط خاص کشور ما یکی از راه‌های تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی با هدف افزایش درآمد و ثروت در جامعه است.

منظور از کسب ‌و کار خانگی فعالیتی است مستمر در تولید و یا عرضه کالا و خدمات که برای کسب درآمد، در محل سکونت افراد[1] که بدون مزاحمت برای واحدهای مسکونی هم‌جوار انجام می‌شود؛ و منجر به تولید خدمت و یا کالای قابل‌عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می‌شود و باعث توسعه فرهنگ کار در خانواده بدون تفکیک جنسیتی می‌شود و همه افراد می‌توانند با توجه به مهارت خود در خانه، نه‌تنها برای خود بلکه برای سایر اعضای خانواده با امکان انتقال تجارب از طریق آموزش غیر رسمی به شیوه استاد- شاگردی بین اعضاء و خانواده و ... شغل ایجاد کنند.

 با شکل‌گیری یک شغل خانگی کارآفرینی مبتنی بر علم اشتغال اثربخش دانش‌آموختگان آموزش عالی، تولید ثروت و اشتغال، تحقق اقتصاد مقاومتی، خودکفایی اقتصادی فراهم می‌آید.
 

ظرفیت‌های کسب و کارهای خانگی

کسب و کار خانگی هم‌اکنون با بهره‌برداری از امتیازاتی چون توسعه دانش و گسترش فناوری ارتباطات و اطلاعات حیطه گسترده‌ای را در اکثر حوزه‌های اقتصادی به خود اختصاص داده و در زمره یکی از حیاتی‌ترین و ضروری‌ترین بخش‌های اقتصادی جوامع به شمار می‌رود؛ و صحنه رقابت جهانی شاهد تغییر و تحول اساسی در زمینه‌های مختلف ازجمله کارآفرینی در حوزه‌ی کسب و کار خانگی بوده است. به دلیل تحولات عظیم در بخش فناوری اطلاعات این عرصه علاوه بر رشته‌هایی که به شکل سنتی از سالیان دور رواج داشتهایجاد مشاغل جدید، امکان اشتغال خانگی برای بسیاری از افراد در زمینه‌های IT نیز فراهم گردیده است.
 
بر اصل استفاده از مزیت نسبی هر فعالیت اقتصادی در جغرافیای اقتصادی و تولید کشور می‌توان توسعه و ترویج تولیدات بومی هر شهرستان و روستای کشور را به‌خصوص حمایت از تولید صنایع‌دستی و مشاغل خانگی مدنظر قرارداد که علاوه بر اشتغال‌زایی و عرضه در داخل کشور، یکی از اقلام مهم صادرات غیرنفتی کشور نیز به شماره می‌رود که جنبه ارزآوری نیز به کشور دارد.
 
ازجمله مهم‌ترین ظرفیت‌های عمده کشور با توجه به مزیت نسبی و بومی هر منطقه در ارتباط با مشاغل خانگی به‌طور خلاصه به رشته فعالیت‌های ذیل می‌توان اشاره کرد؛ صنایع‌دستی، منبت‌کاری، قلم‌زنی، سفره‌های قلمکار، فرش دستباف تولید پوشاک و بافت، گل‌سازی، تولید ترشیجات خانگی، پخت نان، عروسک‌سازی، دوخت مانتو، میناکاری و رشته‌های مرتبط به صنایع، تولیدی (صنعت و خدمات)، تجارت الکترونیک، امور تولیدات دامی، شیلات، صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزیِ عشایری، دام‌پروری، شیلات، خدمات تولیدی، صنعت و فناوری اطلاعات (IT) امور تولیدات گیاهی و فعالیت‌های فرهنگی و هنری و ... از ظرفیت‌های مهم کسب و کار خانگی است.
 
 همچنین کسب و کارهای نوپا یا همان فعالیت‌های استارت‌آپی حالتی از کارآفرینی است و به دلیل اهمیتشان در اقتصاد کشورها و ایجاد اشتغال به یکی از موضوعات مهم در کشورهای مختلف دنیا تبدیل‌شده‌اند. هرچند که هنوز نگاه جدی و حمایتی مناسبی در سطوح جامعه نسبت به این نوع کسب و کارها شکل نگرفته و نوپا بودن آن‌ها در کشور مشکلات بسیاری را در مسیر رشد و توسعه آن‌ها قرارداده است، اما فعالان این حوزه توانسته‌اند در ارائه برخی خدمات به جامعه موفق عمل کنند و بستر استفاده از ظرفیت‌های فضای استارت‌آپی در سایر حوزه‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را فراهم نمایند. بر اساس این ظرفیت افراد می‌توانند در محیط خانه با استفاده از رایانه و وسایل جانبی موردنیاز، به انجام کسب و کارهای گوناگون بپردازند.
 
 همچنین وجود بنگاه‌های کوچک و متوسط در بخش تعاون و استفاده از ظرفیت بالقوه تجارت الکترونیک، گامی ارزنده به‌سوی رونق اشتغال و کسب و کارهای خانگی است.
 

راهبردهای فرهنگی، مدیریتی و قانونی رونق کسب و کارهای خانگی

بعد از درک اهمیت و ضرورت کسب و کار خانگی و شناخت ظرفیت‌های آن در کشور، نوبت به ارائه سازوکارها و راهبردهای اجرایی آن می‌رسد.
 
به‌طورکلی می‌توان گفت که برخی از راهبردهای موفقیت این کسب و کارها به فضای کلی کسب و کار و شرایط مدیریتی، قانونی و فرهنگی آن کسب و کار بر می‌گردد که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌گردد.
 
1- فرهنگ‌سازی
ازجمله مهم‌ترین راهبردهای فرهنگی برای اجرایی شدن اشتغال خانگی امر فرهنگ‌سازی است. بر اساس نظر کارشناسان علوم اجتماعی، «فرهنگ‌سازی» فرآیندی است که طی آن با اثرگذاری بر بخش‌های شناختی و عاطفی اشخاص در رفتار آن‌ها تغییر ایجاد می‌کنیم.[2] در تعریفی دیگر فرهنگ‌سازی فرایندی‌ است‌ که موجبات‌ محتواسازی، ساختاریابی، اصلاح بخشی و مشارکت دهی اجتماعی را از رهگذر تعامل‌گرایی جوامع فراهم می‌سازد.[3]
 
بر اساس تعاریف اگر «فرهنگ‌سازی» فرآیند تأثیرگذاری دائمی، پایدار و پویا بر هسته فرهنگ یعنی بر بنیادی‌ترین نرم‌افزار هویت‌بخش و هدایت‌گر کنش‌های انسانی و اثرگذاری بر بخش‌های بینشی، شناختی و عاطفی اشخاص یک جامعه باشد، تبلیغات رسانه‌ای از مهم‌ترین ابزار فرهنگ‌سازی است که بر اساس ماده 12 قانون ابلاغی کسب و کارهای خانگی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران موظف است در جهت توسعه فرهنگ مشاغل خانگی و انسجام‌بخشی به مشاغل مذکور با امکانات موجود، با مشارکت وزارت کار و امور اجتماعی به‌صورت مستمر در ساعات معین به تولید برنامه‌های آموزشی و ترویجی اقدام نماید.
 
البته در کنار تبلیغات رسانه‌ای اهتمام جدی به بحث آموزش مهارت‌های لازم برای داشتن یک کسب و کار خانگی از لوازمات فرهنگ‌سازی در این مقوله است. همچنین ایجاد پارک‌های زمینه‌ساز توسعه پژوهش و اشتغال خانگی و در راستای فرهنگ‌سازی آن است.
 
2- نگاه جامع و دستگاهی
نگاه جامع دستگاهی نسبت به اجرا و رونق کسب و کارهای خانگی از راهبردهای مهم آن است. اقتضای یک نگاه جامع و دستگاهی در بخش راهبردهای مدیریتی؛ توجه به مزیت‌های نسبی و رقابتی و ظرفیت‌های موجود در مناطق پیگیری طرح‌ها و هماهنگی جهت رفع مشکلات و موانع کسب و کارهای خانگی، هماهنگی واحدهای استانی دستگاه‌های اجرایی با واحدهای ستادی و کارگروه اشتغال و سرمایه‌گذاری استان‌ها، شناسایی رشته‌های جدید به‌ویژه در حوزه‌های صنایع و فناوری اطلاعات و شفافیت اطلاعات و فعالیت‌های اقتصادی مربوط به کسب و کارهای خانگی است.
 
یک نگاه جامع و دستگاهی علاوه بر هدف‌گذاری در ایجاد و تثبیت اشتغال از طریق توسعه کسب و کارهای خانگیاستراتژی‌هایی برای توسعه کسب و کارهای خانگی در بستر ظرفیت‌های موجود جغرافیای اقتصادی طراحی و اجرایی می‌کند. همچنین اتصال پایدار به بازار و پشتیبانی‌های لازم در امر تأمین سرمایه و زیر ساخت، نظارت بر اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی (در سه لایه عملکرد دستگاه هاطرح های اجرایی و میزان اثربخشی بر گروه های هدف) و سیاست گذاری را نیز در الگوی جامع کسب و کارهای خانگی در سراسر کشور به عنوان یک نگاه کلان با تطبیق خرد مدنظر قرار می‌دهد.
 
3- ساختار قانونی
در نهایت آنچه در امر رونق کسب و کارهای خانگی می‌تواند زمینه‌سازی راهبردی داشته باشد، طراحی ساختار قانونی شفاف، قاطع و جامع و راه‌گشاست. اگر چه برخی بندهای قانونی مربوط به ایجاد و رونق کسب و کارهای خانگی تصویب شده است اما این امر در کنار سایر مولفه‌های راهبردی کسب و کار می‌تواند اثر بخش باشد. به عنوان نمونه کارکردی که در بند دوم اصل 43 قانون اساسی و قانون تعاون مصوب سال 1370 ایران به عهده ی بخش تعاون گذاشته شده است که ایجاد اشتغال برای کسانی که قادر به کار هستند اما سرمایه‌ی کافی در اختیار ندارند را تصریح کرده است.

به برخی از این بندها و مصوبات قانونی در قانون دستورالعمل اجرائی قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی (مصوب سال 1389 مجلس شورای اسلامی) اشاره می‌گردد:
در بند 6 ماده 7 قانون (مصوب سال 1389 مجلس شورای اسلامی) «استفاده از تسهیلات بانکی به‌ویژه قرض الحسنه بانک‌ها و صندوق مهر امام رضا (ع)» ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی یکی از سیاست‌های اشتغال‌زایی کشور می‌باشد.

ستاد مشاغل خانگی برنامه‌هایی هم برای فروش محصولات پس از تولید دارد و بر اساس ماده 11 قانون «کلیه شهرداری‌ها موظفند به تناسب تعداد و تنوع کسب و کار خانگی، مکان های مناسبی را (بازار محلی موقت) برای عرضه محصولات صاحبان مشاغل مذکور، به‌صورت دوره‌ای در روزهای مشخص هفته، تأمین نمایند.» صاحبان مشاغل خانگی دارای مجوز مشاغل خانگی از مزایای استفاده از بازار محلی شهرداری جهت عرضه محصولات خانگی برخوردار می‌باشند.

همچنین این امکان برای برای عرضه 27 و 28 رشته از مشاغل خانگی وجود دارد که با هماهنگی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی، سازمان صنعت، معدن و تجارت محصولات خود را در فضای مجازی از طریق اخذ نماد اعتماد عرضه کنند. همچنین در این قانون به خدمات درمانی و حمایت از مشاغل خانگی و حمایت های بیمه‌ای نیز اشاره شده است.[4]
 

نکته راهبردی آخر

لزوم استفاده از تجارب بین‌المللی و استفاده از ظرفیت‌های حوزه برندینگ و بازاریابی محصولات تولید شده برای رفع نیاز بازارهای داخلی و منطقه‌ای و خارجی و جهت‌دهی مشاغل خانگی به سمت فعالیت‌های گروهی و تعاونی از جمله مقولات راهبردی جهت رونق و بهره‌وری هرچه بیشتر کسب و کارهای خانگی است.
 
 

پی‌نوشت

[1] داوود پرچمی و فاطمه جلالی، «بررسی تطبیقی کسب و کارهای خانگی در راستای تحقق سیاستهای کلی اشتغال»، سیاست های راهبردی و کلان، 1398, ش. 26، صفحه 164-85،
[2] شفیعی سروستانی، اسماعیل (1394)، دو فصلنامه مطالعات اجتماعی و رسانه، سال چهارم، شماره 5، ص 7.
[3] دایـره المـعارف بریتانیکا، 2002: جلد 16‌، مقاله فرهنگ.
[4] ماده 6 قانون و تبصره 2 ماده 9 دستورالعمل اجرائی قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، دستورالعمل تصویب شده در ۳۰ ماده و ۶ تبصره در تاریخ ۲۳/۸/۸۹ مجلس شورای اسلامی.